Lima Orta Amerika ülkelerinden Peru’nun başkentidir. Küçük bir ülkedir. Ancak kültürel olarak kedine özgü oldukça zengin kültüre sahip olduğu belirtilmektedir. Lima da Dünya Üniversiteler Birliğine bağlı olarak çalışan Dünya Üniversiteler Servisi insan hakları beyannamesinin 40. yılına istinaden bir toplantı yapmışlardır. Pek çok ülkeden katılım sağlanmıştır. Toplantıdan sonra bir bildiri hazırlamışlardır. Oy birliği ile hazırlanan bu bildiride bizleri ilgilendiren çok sayıda konunun olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bizleri üzen katılım sağlayan ülkeler arasında Türkiye’nin ve Türkiye’den hiçbir kurum ve kuruluşun olmamasıdır. Nedenini bilmiyoruz. Ancak günümüze kadar gelinen süreçte bu bildiri ne gündeme geldi ne de getirildi. Yine neden getirilmediği konusunu bir tarafa bırakarak bu bildirgenin bizim açımızdan önemi ve etik açıdan değerlendirilmesini yapacağız.

Bildirge ilk olarak “Üniversite ve akademik kuruluşların, insanlar›n ekonomik, sosyal, kültürel, temel ve politik haklarının yaşama geçirilmesini takip etmekle yükümlü olduklarına inanarak” hazırlanmış olduğu ifade edilmektedir. Temel amaç olarak bakıldığında oldukça güzel ve etkileyicidir. Bu amaçlar için yapılan çalışmalara zaten kimsenin bir şeyler diyemeyeceğini söyleyebiliriz. Eğitime ilişkin olarak kabul edilen temel konuları ise şu şekilde özetleyebilir;

1) Her insan eğitim hakkına sahiptir,

2) Eğitim insan kişiliğinin ve onurunun tam gelişimini sağlamaya yöneliktir ve insan haklarına, temel özgürlüklere ve barışa duyulan saygıyı pekiştirir.

3) İnsan haklarına, temel özgürlüklere ve barışa duyulan saygıyı pekiştirir. Eğitim tüm insanların özgür ve eşitlikçi bir toplumun kurulmasına etkin biçimde katılmalarını sağlar,

4) Her devlet, her tür ırk, renk, cinsiyet, dil, din, politik ya da başka görüş, milliyet veya toplumsal köken, ekonomik durum ya da başka bir statüye ilişkin olarak herhangi bir ayrımcılık yapmadan e¤itim hakkını güvence altına almalıdır.

5) Her devlet, ulusal gelirinin uygun bir miktarını eğitim hakkından tam anlamıyla yararlanabilmesini sağlamak amacıyla ayırmalıdır,

6) Eğitim olumlu bir toplumsal değişimin aracıdır. Dolayısıyla, eğitim her ülkenin toplumsal, ekonomik, politik ve kültürel durumundan kopuk olmamalıdır.

7) Akademisyenler başka kaynaktan gelebilecek müdahale veya baskı endişesini taşımadan işlerini yerine getirme hakkına sahiptir.

8) Devletler akademik çevrenin tüm üyelerine saygı göstermekle yükümlüdür.

9) Akademik çevrenin her üyesi düşünce, vicdan, din, ifade, toplanma ve örgütlenme özgürlükleri ve dokunulmazlığı ile seyahat özgürlüğünden yararlanmalıdır.

10) Herkes, yetenekleri temelinde, hiç bir ayrım yapılmaksızın öğrenci, öğretmen, araştırmacı, işçi ya da yönetici olarak akademik çevre içinde yer alma hakkına sahiptir.

11) Akademik çevrenin fırsat eşitliğine sahip olması sağlanmalıdır. Fırsat ve muamele eşitliği sağlama amaçlarına ulaşıldığında erdirilmek koşuluyla ayrımcı girişimler olarak değerlendirilmez.

12) Tüm devletler ve yüksek ö¤retim kurumlar› ö¤retim üyeleri ve araştırmacılar için istikrarlı ve güvenceli bir istihdam sistemini temin etmelidirler.

13) Akademik çevrenin hiç bir üyesi, akademik çevrenin demokratik yollarla seçilmiş bir organı önünde adil bir savunma yapılmadan görevinden alınmalıdır.

14) Akademik çevrenin araştırma işlevi ile ilgili tüm üyeleri bilimsel araştırman›n evrensel ilke ve yöntemlerine tabi olarak, herhangi bir müdahaleye maruz kalmaksızın araştırma yapma ve sürdürme hakkına sahip olmalıdır.

15) Araştırmacılar araştırmalarının sonuçlarını başkalarına özgürce iletme ve hiçbir değişiklik yapmadan yayınlama hakkına sahip olmalıdırlar.

16) Akademik çevrenin öğretimle ilgili tüm üyeleri, öğretimin kabul edilmiş ilkelerine, standartlarına ve yöntemlerine tabi olarak, herhangi bir müdahaleye maruz kalmaksızın öğretme hakkına sahip olmalıdırlar.

17) Akademik çevrenin tüm üyeleri dünyan›n herhangi bir yerindeki meslektaşları ile temas halinde olma özgürlüğüne sahip olmalıdırlar.

18) Tüm yüksek öğretim öğrencileri mevcut müfredat içinden istediği branşı seçme hakkı ve edindiği bilgi ve deneyimin resmi olarak tanıması hakkı da dahil olmak üzere, öğrenim özgürlü¤ünden yararlanmalıdır.

19) Yüksek ö¤retim kurumları öğrencilerin mesleki ihtiyaçlarını ve beklentilerini karşılamayı amaçlamalıdır.

20) Devletler, eğitimlerini sürdürebilmek için yardıma ihtiyaç olan öğrencilere gerekli kaynakları sağlamalıdır.

21) Tüm devletler ve yüksek ö¤retim kurumları öğrencilerinin herhangi bir ulusal ya da uluslararası sorunla ilgili görüşlerini tek tek ya da toplu halde ifade etme haklarına saygı göstermelidirler.

22) Devletler, tüm orta ö¤retim mezunları için ücretsiz bir yüksek ö¤retim sistemi tasarlamak, düzenlemek ve yaşama geçirmek için tüm gerekli önlemleri almalıdırlar.

23) Akademik çevrenin tüm üyeleri, çıkarlarını korumak amacıyla sendikalar kurma ya da sendikalara katılma hakkı da dâhil olmak üzere, başkalarıyla birlikte örgütlenme özgürlü¤ü hakkına sahip olmalıdır.

24) Öğretim ve araştırmalar mesleki standartlara tümüyle uyularak sürdürülmeli ve toplumun karşı karşıya bulundu¤u çağdaş sorunlara cevap verebilir nitelikte olmalıdır.

25) Yüksek Ö¤renim Kurumlarının Özerkliği Tüm yüksek öğretim kurumları, kişilerin ekonomik, sosyal, kültürel, temel ve politik haklarının gerçekleşmesini gözetmelidir.

26) Bilim ve teknoloji akademik çalışma hayatında aktif olarak çalışanların haklarını zedeleyecek biçimde kötüye kullanılmasını önlemek için çaba göstermelidir.

27) Yüksek öğretim kurumları, kendilerine yapılacak olan politik baskıları ve insan hakları ihlallerini kınama hakkından mahrum bırakılmamalıdırlar.

28) Devletler, yüksek ö¤retim kurumlarının özerkliğine müdahale etmemekle ve toplumdaki diğer güçlerin müdahalelerini de önlemekle yükümlüdürler.

29) Akademik çevrenin tüm üyeleri, herhangi bir ayrım yapılmaksızın akademik ve idari işlerin yürütülmesinde yer alma hakkına ve olanağına sahip olmalıdırlar.

30) Yüksek ö¤retim kurumlarının tüm yönetim organları özgürce seçilmelidir ve akademik çevrenin değişik kesimlerinden temsilcileri içermelidir.

Yukarıda özetleyerek vermeye çalıştığım kararla Lima Bildirgesinin temel konularını açıklamaya çalışmaktadır. Belirtilen kararların tamamı dünya genelinde akademik olarak çalışma hayatına katımı olanları ilgilendirmektedir. Elbette bu ortamı sağlayacak ya da sağlamayacak olan devletleri ve yöneticilerini de kapsamaktadır. Bilimsel bilgi üreten kurumların özel ve özerk olmalı her zaman için önemlidir. Özellikle üretilen bilginin kullanılması aşamasında tarafsızlığın korunması ve bilginin kesinlikle değiştirilmemesi gerekir. Bilginin saklanması da değiştirme kadar sakıncalıdır. Elbette yukarıda bildirgenin içerikleri bakımından söylenecek ya da itiraz edecek çok fazla bir şey göremiyoruz. Ancak belirtilen kararların uygulanmasında ya da sürdürülebilir nitelik kazanmasında bazı sorunların yaşandığı gerçektir.

Ülkelerin demografik yapılar, yönetim şekilleri, halkın eğitim seviyesi, sosyal doku ve ekonomik güç bu maddelerin çoğunu devre dışı bırakabilmektedir. Özellikle terör ile mücadele etmek zorunda kalan Türkiye gibi ülkelerde bunları sınırsız bir şekilde uygulamak neredeyse imkânsız hale gelebilmektedir.  Bildirgede yer alan bütün kuralları hemen her ülke ve ülkedeki kurumlar kesinlikle kabul edeceklerdir. Bunlar temel insanı davranışlar ve isteklerdir. Ancak yeterli insan kaynağının oluşmaması, eğitimin tek yanlı alınması, liyakat kavramının yeterince oturmaması ve bireyselliği aşırı derecede öne geçtiği toplumsal yapılarda zaten bu maddeler birer formaliteden ileri gidememektedir. Herkesin bildiği ve kesinlikle red edemediği ancak uymakta zorlandığı maddeler halinde kalmaktadır.  

Yüksek öğretim başta olmak üzere bütün eğitim teşkilatı aktif bir yapıdadır. Aslında aktif olmalıdır. Çünkü ülkelerin ve devletlerin geleceklerini kuracak ve yönetecek olan kadrolar buralardan yetişecektir. Yetişecek bireyleri yetiştirecek olan kadronun buna yetkin olması gerekir. İşte liyakat kavramı burada devreye girecek ve o konuda yetişkin olan ya da olabilecek bireylerin alınarak yetiştirilmesi sağlanabilecektir. Liyakat kavramı etik değerler ve ahlak kavramı ile birlikte düşünülmelidir. İnsan bilgi ve beceri olarak bir işe uygun olabilir. Ancak etik ve ahlak kurallarını hiçe sayan bir yapıda ise onun liyakati sorgulanmalıdır. Bizim anlayışımızda liyakat her alanı kapsamaktadır.